Het Kraaienhof rond 1900
Graag uw opmerkingen en andere interessante informatie. Bezoek ons Forum .
Het Kraaienhof in de 13de-17de eeuw
Het Kraaienhof neemt een aparte plaats in onze geschiedenis in. Het was de woonplaats van de heren van Zwijndrecht en Burcht. Het speelde een rol in vele militaire operaties, maar moest uiteindelijk verdwijnen door de komst van de "moderne tijd".
Reeds vanaf 1236 zou er een militaire versterking gestaan hebben op de grens tussen de laag gelegen poldergronden en de hoger gelegen dorpen. Alvast in 1296 beschikte de heer van Zwijndrecht en Burcht over een verblijfplaats in zijn heerlijkheid. Mogelijk was dit een verdedigingstoren (donjon) op een hoogte (mote) en daarnaast een voorhof met een woning, een hoeve… Dit wordt bevestigd bij de verkoop van de heerlijkheid in 1445. Wouter van Kets, heer van Zwijndrecht en Burcht, verkocht de heerlijkheid, inclusief de woning, aan Jan Vilain. De woning was oud, maar vormde een heel complex: een omwald huis op een hoogte met een hoofdzakelijke militaire functie, inclusief een gevangenis en een lager gelegen huis waar de heer verbleef.
In en na 1545 werd het kasteel grondig hersteld. Tussendoor waren er verschillende oplapbeurten, afhankelijk van de financiële middelen die de heren ter beschikking hadden. In 1562 werd het hof beschreven als een schoon huis, omringd door brede grachten, een nederhof met huizen, schuren, stallen, boomgaarden, weiden, een dreef, een warande met konijnen en bossen, samen bijna 5,5 ha.
Met de opmars van Alexander Farnese tegen de stad Antwerpen in 1583 kreeg het domein een militaire functie. De Antwerpenaren staken de dijken door en de Borgerweertpolder liep onder water. Het kasteel lag nu aan de rand van een enorme watervlakte. In 1584 werd het, na beschieting door de troepen van Farnese, veroverd. Antwerpen had het in brand gestoken en de Spanjaarden gebruikten het nadien als garnizoensplaats.
Op het einde van de 16de eeuw werd het goed eerst vermeld als Kraaienhof. Het werd gedeeltelijk opgelapt. Er bestond instortingsgevaar. Het kasteel was een ruïne geworden.
Het Kraaienhof, begin 17de eeuw
Jan Van Hove liet in 1607 beslag leggen op de heerlijkheid wegens onbetaalde schulden. Hij liet het Kraaienhof helemaal herstellen. Ook de onmiddellijke omgeving werd grondig aangepakt.
In 1637 werd het domein verhuurd aan de paters Jezuïeten van Antwerpen. De slag van Kallo (1638) bracht heel wat soldaten naar het Kraaienhof, waardoor veel vernielingen werden aangericht.
Het oude kasteel met militaire functie werd op een onbekend tijdstip omgebouwd tot een residentieel verblijf. Vermoedelijk is dit het werk van de reeds genoemde Jan Van Hove. Hij had dynastieke plannen en voorzag er een mooi huis. We vinden een tekening van dit kasteel terug op een tekening uit 1641, gemaakt in opdracht van Sanderus. Hoelang dit zo bleef is moeilijk in te schatten, gezien de onrustige militaire tijden.
Het Kraaienhof volgens Sanderus
De tekening toont het ganse complex in vogelperspectief. Op een omwald gebied rijst alvast een hoge toren op naast 2 grotere gebouwen: het ene gebouw heeft een tuitgevel, het andere een halsgevel. Een kleiner gebouw sluit alles af. Een ophaalbrug leidt naar een ruime ommuurde voorhof. Alvast rechts staan heel wat dienstgebouwen (stallingen). Nabij een toegangspoort staat nog een gebouw met schouw (een hoeve). Opvallend is de staande wip. Deze tekening wordt bevestigd door een latere ets uit 1699 (opgenomen in het werk van Le Roy). De tekenaar staat nu rechts van het kasteel en het geheel stemt overeen met de ets van 1641.
In 1667 werd de heerlijkheid verdeeld onder de twee zonen van de Heer Jacomo Antonio Carenna. Het Kraaienhof werd deel van de heerlijkheid Burcht. Het kasteel zou in 1678 hersteld worden. Ook later werden verschillende werken uitgevoerd, alhoewel tot het midden van de 18de eeuw de heren van Burcht zich slechts zelden lieten zien op hun domein.
Het Kraaienhof, midden 18de eeuw
Daarin kwam pas verandering toen Engelbertus Zegerius Ignatius de Neuf in 1750 zijn mede-erfgenamen uitkocht en de enige heer van de heerlijkheid werd. Hij profileerde zich onmiddellijk met een plechtige intrede, de oprichting van een nieuwe schandpaal en enkele schenkingen aan de kerk.
In het archief van de familie de Neuf vonden we o.m. enkele gevelplannen, plattegronden en rekeningen van het kasteel en de heerlijkheid terug. Op basis van deze elementen konden we een waarschijnlijk beeld reconstrueren van het kasteel zoals men het wenste te verbouwen.
Het beeld hieronder is een superpositie van een oude foto met de geveltekening. Beiden komen bijna perfect overeen. We kunnen dus veronderstellen dat het kasteel effectief naar dit gevelplan gebouwd is.
Het Kraaienhof zoals het er waarschijnlijk uitzag rond 1760
Jonkheer De Neuf was een rijke zakenman uit Antwerpen en behoorde tot de notabelen van de stad.
In die tijd was het uitgeven van veel geld een noodzaak om invloed en aanzien te verwerven in de hogere kringen. Alleen dan telde men mee. Het was dus meer dan alleen pocherij. Dit noemt men tegenwoordig conspicuous consumption, een engelse term die zich moeilijk laat vertalen.
Kastelen waren in die tijd geen vestingen meer, iedereen wilde bij wijze van spreken een Versailles nabouwen in het (heel) klein. Middeleeuwse torens hoorden daar niet bij. De Neuf brak echter de toren niet af, maar verhoogde die nog.
U moet zich het volgende beeld vanuit Antwerpen voorstellen: over de Schelde keek men uit op de Borgerweertpolder. Die lag toen 6 à 7 m. lager dan vandaag. Op het kleine gehucht Vlaams Hoofd na had men kilometers ver een vrij uitzicht.
Aan het westelijke eind van de polder zag men de Suikerdijk met het kasteel er prominent voor. Elke Antwerpenaar zag het symbool van De Neuf voor zich opdoemen. Voorwaar een teken van aanzien!
Na een plechtige misviering trok op 11 juni 1755 een twintig koppige werkploeg naar het Kraaienhof. Men werkte aan een verhoging van de bestaande toren en bouwde een nieuwe vleugel. Vermoedelijk is dit de vleugel die nog zichtbaar is op de oude foto’s van het kasteel. Het grootste deel van het kasteel op plan is niet meer te zien op de latere foto's.
Tot hier toe werden geen ware tekeningen gevonden van het kasteel zoals afgebeeld op het plan. Dat kan twee redenen hebben: ofwel is het kasteel nooit voltooid geweest ofwel is het ontbrekende deel later afgebroken.
Het eerste lijkt onwaarschijnlijk: De Neuf was puissant rijk en zal wel geen half afgewerkt kasteel achtergelaten hebben en dan nog zonder hoofdingang.
Waarschijnlijk werd deze ingang en zuidelijke vleugel wel degelijk gebouwd maar raakte deze later in verval en moest men dit deel opgeven. Om de rest van het gebouw te vrijwaren zijn binnengangen dichtgemetseld en ontstond er een blinde muur als zijgevel.
Engelbertus de Neuf overleed in 1769. Het kasteel stond vaak leeg en de perikelen rond de Franse revolutie deden zeker geen goed aan het kasteel. Het verval trad in.
Bij het begin van de Belgische onafhankelijkheid werd de Antwerpse citadel belegerd door Franse troepen. Ze waren gelegerd in het Kraaienhof en richtten heel wat schade aan.
Links: Zicht op het Kraaienhof in de jaren dertig.
Rechts: opvoering van een toneelstuk op het terrein van het Kraaienhof.
Het kasteel raakte steeds verder in verval. De verkoop van het ‘oude kasteel’ aan een zekere Ullens in 1858 wijzigde niets aan de situatie. In 1931 bleef er slechts een ruïne over. Het rijzige silhouet aan de Borgerweertpolder bleef gedurende jaren een indrukwekkend zicht. Het terrein was een bijzonder speelplein voor de kinderen en vormde soms de achtergrond van theatervoorstellingen.
In 1923 kwam het kasteel op grondgebied Antwerpen te liggen en werd het eigendom van Imalso. Er werd vruchteloos gepoogd om het te redden door het te laten opkopen door de stad of door de provincie zodat het in ere kon hersteld worden. In 1947 werd het afgebroken. Symbolen van de "oude tijd" moesten plaats maken voor de symbolen van de "moderne tijd": industrie, een modern wegennet.
Ligging
Het is moeilijk om de plaats van het vroegere kasteel te situeren. De kaart hieronder is een superpositie van de Popp kaart en een recente kaart.
Situering Kraaienhof.
Popp kaart (+-1860):
1. Kraaienhof; 2. Spoorweg; 3. Weg op Suikerdijk, later spoorlijntje naar station Laar, nu doorgang onder E17.
Recente kaart:
A. E17; B. Oude Gentweg; C. School B.O. Antwerpen; D. Waterzuiveringsstation; E. Van Laere NV.
De site ligt nu begraven onder een meters dikke laag grond binnen de verkeerswisselaar van de E17.
De ouderen herinneren zich het Kraaienhof nog levendig. De naam vinden we nog terug in nieuwe constructies: het nieuwe woonzorgcentrum te Burcht en een straat.
Besluit
Het Kraaienhof was lange tijd het bindteken tussen de gemeenschappen van Zwijndrecht en Burcht.
Het is nu verdwenen onder meters grond in een snelwegspaghetti.
Het kasteel is gegrift op het netvlies van onze oudere mensen.
We blijven uitkijken naar andere bronnen (beschrijvende teksten, akten, schilderijen, rekeningen) om meer te weten te komen over dit merkwaardige stuk van onze geschiedenis.
Tekst: Chris Vander Straeten, Dirk Verelst.
Bronnen:
D. Verelst, Geschiedenis van Zwijndrecht en Burcht, deel 1, Zwijndrecht, 1990, 166-182.
Archief De Neuf, privéarchief.
C. Vander Straeten, De laatste Heer van de Heerlijkheid Burcht, Rekeningen en Kraaienhof, in Jaarboek van de Heemkundige Kring Zwijndrecht Burcht 2017, 39
R. De Groodt, Burght-Zwijndrecht-Het Vlaamsch Hoofd, Antwerpen, 1931, 21-26.
Beelden: Verzameling Heemkundige Kring Zwijndrecht Burcht.