Graag uw opmerkingen en andere interessante informatie. Bezoek ons Forum.
We tasten in het duister over de stichting van de heerlijkheid van Zwijndrecht en Burcht. We weten dat Gwijde van Dampierre, graaf van Vlaanderen op 15 april 1281 het recht van hoge justitie in Zwijndrecht en Burcht en enkele gronden schonk aan Nikolaas van Kets.
Dan rijst de vraag wanneer de graaf de lagere en middele justitie had geschonken samen met andere rechten en gronden aan de familie van Kets. Normaliter zou men verwachten dat de ganse heerlijkheid in één actie zou overgedragen worden.
Er zijn aanwijzingen dat de genoemde Nikolaas van Kets kan gelijkgesteld worden met Nikolaas van Cats, een voorname Zeeuwse edelman.
Zes jaar geleden verscheen een boek over de heerlijkheid Cats en de heren van deze heerlijkheid. Zou dit boek een duidelijk verband leggen tussen Cats enerzijds en Kets/Zwijndrecht en Burcht anderzijds? We houden de lezer niet langer in de spanning: we leren heel wat bij over de heren van Cats/Kets maar de link met Zwijndrecht en Burcht blijft zweven in een sfeer van vermoedens. We blijven dus op onze honger zitten.
De heerlijkheid Cats lag in het zuidoosten van Noord-Beveland (Zeeland). Het was een welvarend dorp met haven en had een regionale uitstraling. In het kasteel woonde de familie van Cats. Twee stormvloeden verzwolgen de ganse regio in 1530 en 1532. Bij de herindijking van Noord-Beveland (1598) werd het dorp heropgebouwd iets noordelijker dan het verdronken dorp. Het dorp kreeg de naam Kats en werd in de 20ste eeuw gefusioneerd met andere dorpen tot de gemeente Noord-Beveland.
Zegel van Nikolaas I Van CatsNikolaas I van Cats wordt gelijkgesteld met onze Nikolaas van Kets. Net zoals zijn vader Hendrik kiest Nikolaas partij voor de jonge Hollandse graaf Floris V. Er ontstaat een kluwen van grote en kleine confrontaties tussen Hollanders, Zeeuwen en Vlamingen. Diverse en wisselende coalities worden gevormd al naargelang van wat er op spel staat: algemeen en persoonlijk belang.
Nikolaas I van Cats wordt tot ridder geslagen door Floris V in 1272. Hij treedt op als legeraanvoerder in diverse conflicten. Hij is actief als diplomaat en bereikt een akkoord met de Engelse koning om een coalitie te vormen tegen het graafschap Vlaanderen. De Hollandse graaf heeft vaak een tekort aan geld en Nikolaas ontleent hem geld. Door allerlei maatregelen laat hij Gouda uitgroeien tot een voorname stad. Maar hij is ook een mecenas en geeft aan Jacob van Maerlant de opdracht om het boek ‘Der Naturen Bloeme’ te schrijven (1270). Dit boek is een vertaling en herwerking van een bestaand werk in het Latijns. Het werk geldt als de eerste Nederlandstalige natuurencyclopedie.
Nikolaas I van Cats/Kets overlijdt in 1283, dus kort nadat hij de heerlijkheid Zwijndrecht en Burcht had bekomen. Andere bronnen spreken over 1296.
Hij wordt alvast opgevolgd door zijn zoon Nikolaas II. Ook hij treedt op als vertrouweling van de Hollandse graaf Floris V. Maar hij zal in de loop van de daaropvolgende jaren steeds meer partij kiezen voor de Vlaamse graaf (1290, 1294). Nikolaas II vecht mee aan Vlaamse zijde tijdens de Slag om de Guldensporen. Dit verzet tegen de Hollandse graaf, ondertussen Willem III, loopt bijna slecht af wanneer die ermee dreigt Nikolaas II op een stormram te binden bij de belegering van Schoonhoven, dat wordt verdedigd door een zoon van Nikolaas II (1303).
Hij overlijdt in Burcht in 1307. Anderen situeren dit overlijden later.
Na Nikolaas II vermindert de invloed van de familie van Cats in Holland en Zeeland gevoelig, maar ook in het graafschap Vlaanderen is hun rol grotendeels uitgespeeld. Meer dan 100 jaar later, in 1445, verkoopt Wouter van Kets de heerlijkheid aan Jan Vilain.
Uitsnede uit kaart uit de 16de eeuw met het Slot van Borcht
Maar wie was nu de eerste heer van Zwijndrecht en Burcht? Van Der Wal verwijst naar een zekere Gerlof van Cats die de heerlijkheid zou verworven hebben in 1240. Of misschien was het nog vroeger, ergens in het midden van de 12de eeuw toen de Hollandse graaf tijdelijk het Land van Waas bezat. Een andere auteur verwijst naar een verdwenen akte kort voor Pasen uit 1281, waarbij Nikolaas van Cats bepaalde rechten kreeg in Zwijndrecht en Burcht. De andere rechten kreeg hij dan kort na Pasen 1281. Maar helaas nergens wordt hiervoor een bron aangeduid.
En dan rest nog dat andere bijzondere gegeven. De verering van de H. Machutus in Zwijndrecht (vroegste vermelding in 1574) en de Machutuskapel nabij Emelisse (vroegste vermelding in 1375) op de grens met het oude ambacht Cats. Is hier een verband met de heren van Cats/van Kets of berust dit op louter toeval?
We zullen wellicht voor eeuwig en altijd het antwoord op de vraag schuldig blijven. Er gaat niet plots een akte uit de 13de eeuw opduiken die deze onbeantwoorde vraag gaat oplossen. Een vernieuwd onderzoek in oude al of niet uitgegeven oorkonden, kronijken en andere documenten uit de graafschappen Vlaanderen en Holland kan wel wat meer licht in de duisternis brengen. Wie gaat de uitdaging aan?
Tekst: Dirk Verelst
Bronnen:
- Deel van de Scheldeoever in het noorden van Burcht, Rijksarchief Gent, Cartografische collecties, Inv. nr.1731.
- In dit portret confronteren we ons onderzoek (Geschiedenis van Zwijndrecht en Burcht deel1, Zwijndrecht, 1990) met het werk van G. Van der Wal, Cats voor 1530. De geschiedenis van Cats en van twee riddergeslachten Van Cats. Kats, 2014. Dit laatste werk is een prachtig geïllustreerd boek op groot formaat en telt 335 blz. Auteur G. Van Der Wal brengt in dit boek alle mogelijke gegevens samen en schetst zo een zeer uitvoerig portret van een verdwenen dorp en zijn roemrijke eigenaars. Herhaaldelijk maakt de auteur lange uitweidingen over aanverwante onderwerpen. Helaas geeft Van Der Wal geen bronvermeldingen weer, wat verificatie zeer moeilijk maakt.